Zaman; insanı her şeye alıştırabilen, her şeyi kabullendirebilen bir olgu sanki. Arkadaşlıklarımız, ilgi duyduğumuz alanlar, üzüntülerimiz hatta kültürlerimiz… Zamanın saklayabildiği o kadar çok şey var ki. Suyun sürekli akışına karşı koyamayıp parçalanan büyük kayalar gibi, zamanın akıntısına bırakıyorlar kendini. Daha önceden iyi olduğunu, doğru gördüğümüz şeyleri, şu an çok uzak bulabiliyoruz kendimize. Elbette gelişen ve değişen dünyanın getirileri bunlar. Çoğu zaman da kaçınılmaz sonuçları.
Geleneksel Türk konutları da bu akıntıdan nasibini alıyor diyebiliriz.
Önceleri geniş alanlara, ferah ortamlara yayılan tek katlı konutlar, yerini çok katlı, kentin ruhunu sıkıştıran komplekslere bıraktı. Bu alan gereksinimlerinin doğurduğu bir sonuç olsa da eskinin verdiği tattan bir hayli uzaklaştırdığını düşündürmeye yetiyor.
Eski evlerdeki sofa kültürü ise yerini koridorlara bıraktı. Herkesin toplanıp sohbet ettiği, yemek yediği alanlar artık sadece sirkülasyon işleviyle varlığını sürdürüyor diyebiliriz. En belirgin özelliğidir sofalar, geleneksel Türk konutlarının. Odalar sofanın etrafında toplanır, sadece yatmaya girilir. Onun dışındaki zaman birlikte ve ortak alanda geçer. Manzaralara yatak odaları değil sofalar bakar, geçiş alanları dışında gruplaşmış oturma alanları bulunur. Çoğunlukla tek kattan oluşur. Çok katlı olanlarında da manzaraya hatta “gelen ve geçenlere” bakabilmek adına mutlaka üst kat esas kattır. Alt katlarda ise ahır, samanlık, ambar gibi yerler bulunur.
Geleneksel Türk Konutları, plan tiplerine göre dörde ayrılır. Bu ayrılma şekline baktığımızda da sofa kültürünün önemini anlarız aslında.
1.Sofasız Plan Tipleri
Türk evlerinin en ilkel hali diyebiliriz. Anlayacağımız üzere sofa olmadığı için odaların birbiri ile bağlantılarını yakalamak bir hayli zor olmuş başlarda. Her odanın ayrı, hatta dışarıdan girişi bulunuyormuş. Aynı zamanda Birden çok katlı olan konutlarda ise her odaya ayrı merdiven çıkıyormuş. Kullanım açısından çok zorluk çıkaran bu şemanın neden gelişime ihtiyaç duyduğu tartışılmaz sanırım. Anadolu’nun orta, güney ve doğu bölgelerinde görülen bu tip evlerin daha çok ekonomik nedenlerden kaynaklı olarak bu şekilde yapıldığı düşünülüyor.
2. Dış Sofalı Plan Tipleri
Sofasız plan tiplerinden sonra karşımıza çıkan tiptir dış sofalı plan tipleri. Diğer plan tipinin oldukça kullanışsız olduğunun fark edilmesi sonucu bu tür konutlar ön plana çıkmış. Yine de bugün kullanıldığı manada bir sofa kullanılmamıştır. Ortak mekân ve geçiş alanı oluşturmaktan ziyade girişte geniş ve serin bir alan oluşturma isteği ile yapılmış. Günümüzün veranda kültürü olarak da düşünebiliriz. Odalar arası ilişki bu alandan sağlanmış. Anadolu’nun birçok kısmında da avlulu ve bahçeli evler için çok uygulanabilir hale gelmiş. Hem böylece doğa ile daha bütün halde yaşamak mümkün olmuştur.
3. İç Sofalı Plan Tipleri
Türk konutlarında en yaygın olarak kullanılan tip olmuştur. İçte bulunan sofa, her odaya kolayca geçiş sağlayıp ortak bir alan oluşturmuştur aynı zamanda. Dış sofalı planların aksine daha az yer kaplamış, daha ekonomik olmuş ve daha muhafazalı bir hale gelmiştir. Sanırım bu yüzden daha yaygın şekilde kullanılmış bu konutlar. Hatta kasaba ve şehirlerde de kullanılır hale gelmiş. Anadolu ve Rumeli nin her kuşağında kullanılan konut tiplerinde de sofa manzaraya veya sokağa yönlendirilmiş. Merdivenin durumuna göre de sofanın bir ya da her iki ucu özel mekanlarla sonlanmış. Burada ya bir sedir bulunur ya da biraz yükseltilerek oluşturulan bir oturma köşesine yer verilirmiş.
4. Orta Sofalı Plan Tipleri
Diğerlerine nazaran çok daha sonra uygulanmaya başlanmış bu tür plan tipleri. 18. Ve 19. Yüzyıllarda İstanbul’da köşk saray, kasır gibi farklı biçimlerde de kullanılmış. Böylece ev tasarımına zenginlik kazandırılmış. Sofanın ortaya alınmasıyla, odalar dikdörtgen hatta kareye yakın şekiller almış. Binanın dört köşesine dört oda yerleştirilmiş ve kalan alanlara kiler vb odalar konulmuş. Tabi başta kare halinde olan sofalar, sonraları farklı geometrilerde kullanılmaya başlamış. Aynı zamanda ortada bulunan sofa iç mekan ısınmasını da kolay hale getirdiğinden tercih sebebi olmuştur.